Vorstelijk verzameld. Deze foto's nam de Duitse keizer mee naar Nederland!

Recent verscheen bij Uitgeverij Matrijs het boek ‘Vorstelijk verzameld. De foto’s van de Duitse keizer Wilhelm II’. Op 11 november 1918, dit jaar precies 102 jaar geleden, kwam er een einde aan de Eerste Wereldoorlog en vluchtte de Duitse ex-keizer naar Nederland. Eerst kreeg hij onderdak op Kasteel Amerongen, later kocht hij Huis Doorn waar hij tot zijn dood in 1941 bleef wonen. Het nieuwe boek, geschreven en samengesteld door Liesbeth Ruitenberg, geeft voor het eerst een overzicht van de foto’s die de keizer (samen met wagonladingen aan spullen uit zijn paleizen) meenam.

Een reis door de tijd en over de wereld

Museum Huis Doorn, het voormalige ballingsoord van de laatste Duitse keizer Wilhelm II, heeft nog altijd authentiek ingerichte interieurs. Het staat vol kolossale meubels, imposante zilverstukken en wandvullende schilderijen. Tussen al die pracht en praal valt de fotocollectie van Wilhelm II in eerste instantie niet op. De grote waarde van de deelcollectie foto’s van Museum Huis Doorn is pas relatief laat onderkend. De keizerlijke albums hebben lange tijd onaangeroerd in het poortgebouw gelegen. Vanaf 1996 zijn vrijwilligers Liesbeth Ruitenberg en Mieke van den Brandt begonnen aan de immense klus om de fotocollectie te registeren.

Al deze werkzaamheden, en de bijzondere ontdekkingen die de afgelopen jaren zijn gedaan, hebben ertoe geleid dat de fotocollectie inmiddels een volwaardige positie inneemt te midden van de andere deelcollecties. De foto’s geven een uniek tijdsbeeld en zijn een echt document humain.

Otto Skowranek · Keizer Wilhelm II · 27 januari 1907
Een zeer opmerkelijke foto van de keizer: niet alleen draagt Wilhelm burgerkleding, de foto is ook in kleur. Aan de randen zijn duidelijk de drie kleuren van de filters zichtbaar, die over elkaar geprojecteerd werden: geel, magenta en cyaan. Deze zogenoemde driekleurenkooldruk markeert het begin van de kleurenfotografie. Het groene jagersjasje dat de keizer draagt wordt opgesierd met de versierselen van de Orde van de Kousenband. Over de datering van de foto lopen de meningen uiteen: 1906 of 1907. Over de dag is men het wel eens: 27 januari, ’s keizers verjaardag. Fotograaf Otto Skowranek had zijn atelier in Berlijn en mocht zich königliche Hofphotograph noemen. Mogelijk maakte hij deze foto voor de NPG (Neue Photographische Gesellschaft).

Er zijn veel portretten gemaakt, die laten zien hoe de jonge Wilhelm uitgroeit tot een ‘machtige’ keizer, zichzelf steeds etalerend in één van zijn vele uniformen. Ter bevordering van een positieve beeldvorming werden deze portretten over zijn keizerrijk verspreid. Fotografen legden alles vast wat de keizer deed. De foto’s tonen hem bij onthullingen, militaire parades en manoeuvres.

Wilhelms leven loopt bijna synchroon met de ontwikkeling van de fotografie. Vrijwel alle fotografische ontdekkingen van de negentiende eeuw zijn in de collectie terug te vinden; van de vroegste procedés (gouden daguerreotypieën en zoutdrukken) tot de eerste kleurenprocedés (autochroomplaten). Ook zijn stilistische veranderingen te zien die als gevolg van deze fotografische ontdekkingen optreden; van de negentiende eeuw, de tijd van de geschilderde staatsieportretten en de eerste gecomponeerde foto’s, naar de twintigste eeuw met de snapshots die zich kenmerken door een opmerkelijk standpunt van de fotograaf of een bijzondere uitsnede van de werkelijkheid.

Oberbefehlsh. Ost, de keizer in een Duits legerkamp, 24 juli 1917, ontwikkelgelatinezilverdruk.
Wilhelm II reisde als opperbevelhebber van de verschillende legereenheden tijdens de Eerste Wereldoorlog van oost- naar westfront en vice versa. Daarbij bleef hij altijd op veilige afstand van de oorlogshandelingen. Op deze foto bezoekt hij een Duits legerkamp in de buurt van Tarnopol (Oekraïne).

Keizerlijke foto’s in Doorn

Dat de voormalige Duitse keizer Wilhelm II (1859-1941) veel waarde hechtte aan zijn verzameling foto’s, blijkt uit de enorme hoeveelheid albums, ingelijste en losse foto’s die hij naar zijn ballingsoord in Doorn liet komen. Na zijn vlucht naar Nederland, in november 1918, en zijn anderhalf jaar durende verblijf in Amerongen kocht de ex-keizer in augustus 1919 Huis Doorn. Op 15 mei 1920 namen hij en zijn vrouw hun intrek in het Huis, nadat dit was ingericht met kunstvoorwerpen, meubels, foto’s, snuisterijen en gebruiksvoorwerpen uit hun Duitse paleizen. Veel dierbare ingelijste foto’s kregen een plaats in het Huis zelf, maar nog veel meer foto’s, in albums, in lijsten of los, werden elders opgeslagen.

Wie nu door de overvolle vertrekken van het museum dwaalt, zal zeker de grote hoeveelheid portretfoto’s op kastjes en tafeltjes opvallen en de grotere ingelijste foto’s aan de muren. Wilhelm II richtte zijn huis in conform de negentiende-eeuwse mode in adellijke woonhuizen en vorstelijke paleizen: overdadig gemeubileerde vertrekken, aan de wanden schilderijen, tapijten, prenten en foto’s, op tafels en kastjes ingelijste foto’s die dicht op elkaar stonden.

Die foto’s die geen plaats konden krijgen in het Huis leidden lange tijd een sluimerend bestaan in dozen en albums, niet bekend bij het publiek en voor het grootste deel zelfs niet bij de medewerkers van het museum. Niet alleen was onbekend om hoeveel foto’s het ging, ook van de aard van de collectie had men nauwelijks een idee. Aan het eind van de jaren tachtig hebben enkele vrijwilligers een bescheiden begin gemaakt met inventarisatie en conservering. Kennis van restauratie en conservering van fotografisch materiaal was in die jaren nog nauwelijks voorhanden. Dit leidde ertoe dat veel door schimmel en lijmresten aangetaste foto’s zijn weggegooid.

Vorstelijk verzameld

De Duitse keizer was niet de enige vorst die een grote collectie foto’s opbouwde. De behoefte, en de noodzaak, om officiële gebeurtenissen vast te laten leggen of staatsiefoto’s en andere portretten de wereld in te sturen, gold voor alle vorstenhuizen. Maar die deden dat niet op zó’n grote schaal als de Duitse keizer. Koningin Wilhelmina bijvoorbeeld liet haar officiële handelingen wel vastleggen, maar was daar veel bescheidener in dan de keizer. Ook liet zij haar portretten niet in zulke grote hoeveelheden verspreiden als Wilhelm dat deed.

Anoniem · Wilhelm in de rookkamer · Circa 1935
In Doorn was het leven relatief simpel. Er waren, op enkele uitzonderingen na, nauwelijks feesten en officiële gebeurtenissen. De meeste foto’s werden dan ook gemaakt bij de werkzaamheden in het parkbos, het voeren van de eenden, de ontvangst van de bezoekers. De dagelijkse bezigheden binnenshuis bleven meestal privé, met uitzondering van een foto als deze: Wilhelm leest de krant aan de tafel in de rookkamer. Ook deze foto werd, wel of niet gesigneerd, in veelvoud afgedrukt en gebruikt als bedankje of uitgedeeld als geschenk. Nog steeds liggen er stapels van dergelijke foto’s, in veelvoud gebundeld, in dozen opgeslagen.

Anders dan de Duitse keizer verzamelden veel vorsten foto’s vanwege hun esthetische kwaliteit of om specifieke onderwerpen, zoals antropologie, landschappen, stadsgezichten, verre reizen. De prins van Wales (de latere koning Edward VII) bijvoorbeeld bezat in 1863 al een collectie van ongeveer duizend foto’s, onder andere van bezienswaardigheden in het Nabije Oosten. Ook een mooi voorbeeld is de collectie van de vorsten zu Wied: zij verzamelden al vanaf de jaren vijftig van de negentiende eeuw niet alleen portretten van hun eigen familie en van andere vorstenhuizen, maar ook foto’s van interieurs, stadsgezichten en landschappen.

Het ging Wilhelm II niet in de eerste plaats om de artistieke waarde van de fotografie. Hij zag het medium vooral als middel om de keizerlijke grandeur vast te leggen en zijn imago in positieve zin te beïnvloeden. Maar omdat de keizer de beste fotografen van zijn tijd kon inhuren, hebben de foto’s naast een documentaire waarde ook een artistieke kwaliteit. Het zou te kort door de bocht zijn om de collectie uitsluitend af te doen als een PR-machine van de keizer. Want hoewel Wilhelm II geen echte verzamelaar was, bevat de collectie dankzij schenkingen van familie, vrienden en bewonderaars bijzonder fotomateriaal waar hij zelf niet op voorkomt en van plekken waar hij zelf nooit is geweest. De fotocollectie van Wilhelm II biedt daarom niet alleen een reis door de tijd, maar ook over een deel van de wereld.