Koning-stadhouder Willem III: een Hollander op de Engelse troon

Na ruim drie eeuwen klinkt het als een onwaarschijnlijk verhaal: een Hollander die Groot-Brittannië binnenvalt, de zittende koning verjaagt en zichzelf tot koning laat kronen. Toch is dat wat er in het najaar van 1688 gebeurde, toen stadhouder Willem III met een machtige vloot de overtocht waagde en vrijwel zonder slag of stoot de Engelse troon veroverde. Wie was deze bijna vergeten oranjeprins – bouwheer van Paleis het Loo – en wat bracht hem ertoe zo’n groot waagstuk te ondernemen?

Als de jonge prinses Mary Stuart op 14 november 1650 in Den Haag bevalt van een zoontje, is het hele hof in diepe rouw. Haar man, stadhouder Willem II, is acht dagen daarvoor plotseling gestorven aan de pokken. De overleden prins was de zoon van de populaire stadhouder Frederik Hendrik én kleinkind van vader des vaderlands Willem de Zwijger. Hij was nog maar 24 jaar. Het is de tweede klap die Mary in korte tijd te verwerken krijgt, want een jaar eerder is haar vader, de Engelse koning Jacobus (James I), na een bloedige burgeroorlog in eigen land onthoofd door de rebellen van ‘Lord Protector’ Oliver Cromwell. Het Engelse hof is daarop gevlucht in afwachting van betere tijden. Onder deze moeilijke omstandigheden ziet de kleine prins Willem Hendrik van Oranje-Nassau het levenslicht.

Willem op 10-jarige leeftijd, schilderij door Jan Davidsz. de Heem en Jan Vermeer uit Utrecht. (Museum of Fine Arts, Lyon)

Kind van Staat

In de jonge Republiek der Zeven Provinciën waait ook een nieuwe wind. Nadat de Oranjes – eerst Willem de Zwijger en daarna diens zonen Maurits en Frederik Hendrik – de Spaanse overheersers definitief hebben verjaagd, krijgen rijke kooplieden uit de steden de macht in handen. Anders dan in de rest van Europa speelt de adel in de Republiek een ondergeschikte rol; het zijn de rijke koopmannen – de regenten – die de dienst uitmaken. Hun leider is raadpensionaris Johan de Witt, die samen met zijn broer Cornelis behoort tot de meest invloedrijke mannen van het land. De Witt heeft met Cromwell afgesproken dat de functie van stadhouder – traditioneel toebedeeld aan een nazaat van Willem van Oranje – nooit meer vervuld mag worden.

Om te voorkomen dat het vaderloze prinsje zich later iets in het hoofd zal halen wordt het opgevoed als ‘Kind van Staat’, o.a. door De Witt zelf. Afgezien van moederliefde (Mary toont weinig interesse in haar zoon en als hij tien is overlijdt ze) ontbreekt het de jonge prins aan niets. Maar ook al is hij van vaderskant een volbloed Oranje, een toekomst in het leger en in het landsbestuur kan hij op zijn buik schrijven.

Rampjaar

De staatsopvoeding kneedt Willem tot een vrome en vaderlandslievende jonge edelman. Het bloed kruipt echter waar het niet gaan kan: hoe ouder hij wordt, hoe meer hij de ambitie voelt om in de voetsporen van zijn krijgshaftige voorvaderen te treden. Ondertussen is in Engeland de monarchie weer hersteld en zit zijn oom Karel II op de troon.

Als Willem ziet dat de regenten de verdediging van het land verwaarlozen, terwijl de dreiging vanuit de buurlanden toeneemt, begint zijn oranjebloed te borrelen. Dan gebeurt in 1672 wat iedereen al vreest: de Republiek wordt aangevallen. Vanuit het zuiden rukken de Fransen op, vanuit het oosten de vorstendommen Münster en Keulen, en over zee koerst de Engelse oorlogsvloot richting de Hollandse havens.

Lodewijk XIV trekt bij het Tolhuis bij Lobith de Rijn over (12 juni 1672), door schilder Adam Frans van der Meulen

De landsverdediging is zo lek als een mandje en de Franse legers van Lodewijk XIV marcheren al plunderend naar Utrecht. In het nog vrije Holland komen verhalen door van gruwelijke wreedheden, begaan door de Fransen. De gebroeders De Witt krijgen de schuld van de wanorde en Cornelis wordt vastgezet. Aangemoedigd door supporters van Willem sleept een opgehitste volksmeute de broers uit de Haagse gevangenpoort en lyncht de staatsmannen op barbaarse wijze. De Staten-Generaal, die eerder dat jaar onder druk van het volk Willem al de functie van kapitein-generaal (de hoogste militaire rang) hadden aangeboden, raken zo erg in paniek dat ze hem ook vragen om als stadhouder land en leger te leiden. Zo krijgt de jonge Oranje, die geen macht mocht krijgen, alsnog de teugels in handen…

Vrede van Nijmegen

Zodra Willem de leiding heeft gaat hij in sneltempo aan het werk. Hij stelt orde op zaken in het leger en probeert via diplomatieke weg buitenlandse vorsten voor de Hollandse zaak te winnen. Maar het ziet er somber uit; het land lijkt reddeloos verloren. Een aanbod van de geslepen Karel II om de Republiek op te geven in ruil voor een functie als zetbaas van de vijand wijst hij met kracht af. Zijn vaderland verraden? Wat denkt zijn oom wel! Hij sterft nog liever in een greppel!

Wonder boven wonder komt de opmars van de Fransen tot stilstand: de waterlinie belet de Fransen om op te rukken naar Holland.

Op zee zorgt de ervaren admiraal De Ruyter ervoor dat de vijand niet aan land kan komen en dat de Hollandse koopvaardijschepen vol kostbare handelswaar veilig de vrije havens kunnen bereiken. Even lijkt het erop dat de Franse troepen de dichtgevroren waterlinie kunnen oversteken. Maar dan valt de dooi in en keren de kansen. Moegestreden en bankroet stapt Engeland uit de oorlog en na de zoveelste mislukte pogingen om Amsterdam te bereiken roept ook Lodewijk zijn legers terug. Uiteindelijk wordt pas in 1678 de Vrede van Nijmegen getekend en is de oorlog met Frankrijk ten einde. Voorlopig.

Strategisch huwelijk

De vrede is broos en Willem blijft beducht voor het Franse gevaar. De Zonnekoning heeft een onstilbare honger naar meer macht, meer glorie en meer land. De Spaanse Nederlanden (het gebied dat nu een groot deel van België beslaat) vormen een aanlokkelijke prooi.

Karel II van Engeland is blut en heeft binnenlandse steun nodig van de protestante Engelse adel. Hij wil de plooien met zijn neefje in de schatrijke Republiek maar al te graag weer gladstrijken. Door in 1677 een huwelijk te arrangeren tussen zijn nichtje Mary en Willem in Holland hoopt hij goede zaken te kunnen doen.

Voor de Willem is het verstevigen van de band met Engeland ook strategisch interessant. Zijn hoop is dat hij daarmee een sterker front hoopt te vormen tegen Frankrijk. Als Karel in 1685 plotseling overlijdt wordt zijn broer Jacobus (James II) tot koning gekroond. Jacobus is niet alleen een oom van Willem, maar ook nog eens diens schoonvader. En omdat Mary zijn oudste dochter is, maakt haar dat tot eerste in de lijn van de troonopvolging. Opeens ontstaat er een uitstekende kans om Engeland aan zijn zijde te krijgen, realiseert Willem zich. Stel je voor wat een slagkracht zou ontstaan als vloot en legers van de Republiek én Engeland samen op zouden trekken tegen Frankrijk…

Invasie ‘op uitnodiging‘

Willem moet eerst nog wel een probleempje oplossen. Schoonvader Jacobus is namelijk stijf katholiek en idolaat van zijn Franse evenknie Lodewijk XIV. De beide koningen, die ook elkaars neven zijn, vormen twee handen op één buik. Maar daarmee is tegelijkertijd ook de zwakke plek van Jacobus blootgelegd. Want juist het gekoketteer met de Zonnekoning en (vooral) Jacobus’ anti-protestante beleid is de Engelse adel een doorn in het oog.

Dan gebeurt er in 1688 iets opmerkelijks: Jacobus wordt op zijn oude dag nóg een keer vader. Na acht miskramen bevalt zijn tweede (katholieke) vrouw van een gezonde zoon! Daarmee lijken de kansen op de troon voor Mary – en de beschikking over het Engelse leger voor Willem – vekeken.

Maar een groepje Engelse edellieden wil onder geen beding een katholieke troonopvolger en verspreidt geruchten dat de bevalling bedrog is. Het volk begint te morren en Willem ruikt zijn kans. Als hij nou eens in naam van de protestantse religie en zijn vrouw de kroonprinses de orde in Londen gaat herstellen? Het is een perfect alibi Engeland binnen te vallen en het Engelse leger onder zijn bevel te krijgen.

Niet geheel toevallig sturen de edellieden hem een brief waarin ze hem vragen om de protestante monarchie te redden. Dat is precies het alibi dat Willem nodig heeft! In het diepste geheim worden voorbereidingen getroffen voor een grootscheepse invasie. Miljoenen guldens worden geleend om in ijltempo een gigantische vloot te bouwen en een machtig internationaal leger op de been te brengen. De eerste poging over te varen mislukt, maar op 5 november 1688 draait de wind en zet de grootste vloot die de Republiek ooit heeft voortgebracht (308 schepen!) koers naar Torbay in Zuid-Engeland.

De inscheping van prins Willem III van Oranje op het oorlogsschip de ‘Brielle’ op de Maas voor Rotterdam door een anonieme schilder naar Ludolf Bakhuyzen (Museum Rotterdam)

‘Vriend en bevrijder’

De overtocht verloopt zonder noemenswaardige problemen en ook het ontschepen van het enorme leger van 15.000 soldaten en 4.000 paarden gaat voorspoedig. De prins doet er alles aan om de invasie er uit te laten zien als een gerechtvaardigde hulpactie. Duizenden voorgedrukte pamfletten, waarin Willem zich opstelt als vriend en bevrijder van het Engelse volk, worden door het hele land verspreid. Voor de zekerheid gaat er zelfs een mobiele drukpers mee, mochten nieuwe pamfletten nodig zijn.

Officieren krijgen de opdracht plunderingen van hun soldaten zwaar te bestraffen en mogelijke schade aan Engelse bezittingen direct te vergoeden. Gezeten op zijn witte paard en geflankeerd door een elitekorps van rijk uitgedoste Surinamers maakt hij een verpletterende indruk op de bevolking.

Ondertussen breekt aan het Engelse hof paniek uit. Jacobus maakt een vertwijfelde indruk en zijn belangrijkste vertrouwelingen lopen massaal over naar Willem. Zelfs zijn tweede dochter (de latere koningin) Anne en haar man prins George van Denemarken kiezen partij voor de Hollander. Met de staart tussen de benen vlucht Jacobus met vrouw en kind naar Frankrijk, een doodzonde voor een regerend vorst. Willem is op de hoogte maar knijpt een oogje toe, een belofte die hij aan zijn vrouw heeft gedaan. Het is tenslotte haar vader.

Staatsieportret Willem III: Het grote staatsieportret van Koning-Stadhouder Willem III (1650-1702) domineert de Grote Zaal van de Fraeylemaborg. Borgheer Henric Piccardt was bevriend met deze machtige koning en kreeg een grote lening van hem. Jan Hendrik Brandon schilderde het twee meter hoge portret naar voorbeeld van de beroemde Engelse schilder Sir Godfrey Kneller. Willem heeft de regalia bij zich: de scepter en de kroon. Op de achtergrond is Hampton Court geschilderd, Willems paleis. (Museum Fraeylemaborg, Slochteren)

‘Glorious Revolution’

Na de vlucht van Jacobus vraagt het parlement in 1689 aan Willem om samen met Mary koning en koningin van Engeland, Schotland en Ierland te worden. Voorwaarde is dat het parlement meer macht krijgt en dat de rechten en plichten van het koningspaar worden vastgelegd in een wet. Hiermee is de eerste constitutionele monarchie ter wereld een feit.

Willem vindt het allemaal best, zolang hij maar kan beschikken over de Engelse vloot en het Engelse leger. In de jaren die volgen probeert Jacobus via Ierland de troon terug te winnen. Maar tevergeefs: in 1690 lijdt hij een nederlaag bij de Slag om de Boyne. Een jaar later verdrijft Willems generaal Godard van Ginkel (heer van Amerongen en Middachten) Jacobus’ leger definitief naar Frankrijk. Willems opzet is geslaagd: de Republiek – waar hij nog steeds Stadhouder is – én Groot-Brittannië bundelen de krachten.

Engelse geschiedschrijvers geven later een eigen draai aan de machtswisseling. In plaats van een invasie spreken ze liever over een ‘glorieuze revolutie’, die een einde maakte aan het bewind van de dictator Jacobus. Het idee dat Groot-Brittannië zonder slag of stoot door een Hollander was veroverd bleek geen wenselijk verhaal voor de Britse geschiedenisboeken. Voor de protestanten in Noord-Ierland lag (en ligt) dit anders: tot op de dag van vandaag eren zij Willem – ‘King Billy’ – als overwinnaar op de katholieken.

Niet populair

De ironie van de geschiedenis wil, dat Willem door koning van Engeland, Schotland en Ierland te worden, het einde inluidt van de Republiek. En de hele operatie was juist bedoeld om zijn vaderland te redden. Ervaren officieren, scheepsbouwers, kunstenaars en wetenschappers die in zijn kielzog meekomen, wisselen kennis uit met hun Engelse collega’s. Ook het centrum van handel en wetenschap verplaatst zich van de Republiek naar Londen. Nadat de geliefde koningin Mary in 1695 kinderloos aan de pokken overlijdt, staat Willem er alleen voor. Zijn stugge karakter en het feit dat hij, als aanvoerder van de Grote Alliantie, vaak op het vasteland moet zijn maakt hem niet populair in zijn koninkrijk.

Vrede van Rijswijk

Toch lukt het Willem in 1697 om Frankrijk tot vrede te dwingen. In het verdwenen paleis Huis te Nieuburg in Rijswijk wordt een vredesverdrag getekend. Lodewijk erkent Willem eindelijk als koning en moet veel gebieden teruggeven. De vrede duurt echter maar kort, want in 1701 ontstaat er opnieuw oorlog over de troonopvolging van Spanje. Willem, wiens gezondheid zijn hele leven zwak is, maakt het einde daarvan niet mee. Hij sterft aan een longontsteking in 1702, opgelopen na een struikeling van zijn paard over een molshoop tijdens de jacht.

Einde van een tijdperk

Omdat hij geen kinderen heeft volgt Mary’s zus Anne hem op als koningin. In de Republiek ontstaat onenigheid over Willems erfenis en wordt voorlopig geen nieuwe stadhouder gekozen. Op het wereldtoneel heeft Groot-Brittannië de positie van de Nederlanden overgenomen en zal de 18de eeuw in alle opzichten domineren. Het tijdperk van de Republiek – de Gouden Eeuw – is definitief ten einde.

Hoe was Willem III als mens?
Over de vraag wat voor man Willem was hebben diverse historici zich het hoofd gebroken. Uit verslagen van tijdgenoten komt een man naar voren met een zeer gesloten karakter. Waarschijnlijk had dit alles te maken met zijn naar eigen zeggen ongelukkige jeugd. Diverse historici hebben hem verweten dat hij de volkse haat tegen de gebroeders De Witt heeft aangewakkerd, wat leidde tot de brute moord. Tegelijkertijd wordt hij geprezen om zijn organisatietalent, zijn moed en standvastigheid, zijn vaderlandsliefde en het feit dat hij de parlementaire democratie heeft ingevoerd.

Met pracht en praal die bij een koningschap horen had hij niet veel op, wat hem in Engeland niet erg populair maakte. Anders dan zijn vader, die een knappe verschijning moet zijn geweest, was hij niet mooi: hij was klein en tenger en had een opvallende kromme neus. Het feit dat hij kinderloos is gestorven en hij schijnbaar zeer intieme relaties met mannen onderhield deden al tijdens zijn leven het vermoeden rijzen dat hij homoseksueel was.

Sinds zijn kinderjaren had hij één favoriet, Hans Willem Bentinck. Later werd Bentincks plek ingenomen door de jonge edelman Arnold Joost van Keppel, die hij overlaadde met titels en geschenken, waaronder Huis Voorst. Tegelijkertijd is bekend dat hij tenminste één affaire met een hofdame heeft gehad en dat desondanks de relatie met zijn vrouw innig en liefdevol moet zijn geweest.

Ondanks zijn tengere gestalte en zwakke gezondheid was hij het gelukkigst als hij buiten op campagne was. Veel tijd besteedde hij aan de par force jacht, een vorm van jagen waarbij fysiek veel gevraagd wordt van paard en ruiter. Een andere favoriete hobby was tuinontwerpen.

Lees verder in Kastelen & tuinen nr. 2